Op deze pagina vind je allerlei manieren om te navigeren zonder kompas. Vind je weg door te navigeren met behulp van de zon, maan en sterren of het landschap. De meeste tips op deze pagina werken alleen op het noordelijk halfrond, tenzij anders vermeld.

Om een kaart te kunnen gebruiken moet je wel weten waar het noorden ligt. Geen werkende dataverbinding voor je smartphone, batterijen leeg van je GPS en kompas vergeten mee te nemen of stukgevallen? Dan hier wat tips om te navigeren zonder kompas.

Waarschijnlijk ben niet ver van de plek waar je wil zijn, dus ben je niet verdwaald maar gedesoriënteerd. Om je met kaart en kompas te kunnen oriënteren zoek je een plek met vrij uitzicht: op een heuvel of door in een boom te klimmen.

Met behulp van de zon 🌞

De zon gaat op in het oosten en neer in het westen. Dit is ook zo op het zuidelijk halfrond. Alleen gaat de zon daar via het noorden in plaats van het zuiden. Op het zuidelijk halfrond staat de zon op zijn hoogst in het noorden.

Met een horloge ⌚



Houd je analoge horloge horizontaal. Richt de kleine wijzer op de zon. Het zuiden ligt in het verlengde van een denkbeeldige as in het midden tussen de 12 en de kleine wijzer. Dit is de basistheorie. In theorie staat de zon om 12 uur in het zuiden.

Echter staat de zon in Nederland om 13.00 uur in het zuiden in verband met de Middeneuropese tijd, wat GMT+1 is.

Daarom moet je de as nemen tussen de 1 op de wijzerplaat en de kleine wijzer. Is het ook nog zomertijd, dan moet er een extra uur gecorrigeerd worden. Neem dan de as tussen de 2 en de kleine wijzer. Het is zomertijd van de laatste zondag van maart tot de laatste zondag van oktober.

Central European Time (CET) is handig omdat dan alle West-Europese landen, op Groot-Brittannië en Ierland na, dezelfde tijd hanteren. Echter kijk je naar de meridianen, dan zou in Nederland eigenlijk GMT, Greenwich Mean Time moeten gelden.

Door deze aanpassingen van de tijd, staat in de winter de zon om 13.00 uur in het zuiden en in de zomer om 14.00 uur (GMT). Hier moet je rekening mee houden als je wilt oriënteren zonder kompas of als je in verband met huidkanker de zon wil vermijden terwijl deze op zijn hoogst staat.

De zon bereikt niet elke dag op exact hetzelfde moment het hoogste punt. Het tijdstip waarop de zon zijn hoogste stand in het zuiden bereikt, ligt in Nederland tussen 12.15 en 13.06 uur of tijdens zomertijd tussen 13.15 en 13.56. Als je precies wilt weten hoe laat elke dag de zon op zijn hoogst staat in welke plaats, kan je dit opzoeken op de site TimeandDate.

Met de horlogemethode kan je dus bij benadering de noord-zuid as aflezen. Deze methode wordt afgeraden in de buurt van de evenaar, in het bijzonder onder de 20° noorder- of zuider breedte.

Met een stok: schaduwmethode

Tweede methode: steek een rechte stok in de grond. Markeer de plek waar de schaduw valt van het uiteinde van de stok (bijvoorbeeld met een kiezel). Wacht minimaal 15 minuten, markeer wederom de schaduw van het uiteinde van de stok. De lijn die de twee markeringen verbindt is grofweg een oost-westas. Je eerste kiezel ligt west. De eerste markering is west. Haaks op deze lijn staat de noord-zuidas, met je stok in het zuiden

De schaduw methode wordt afgeraden in de poolgebieden, boven 60° noorder- of zuider breedte.

Poolster

De poolster staat in het noorden. Let op: dit is geen heldere ster. Je vind ‘m aan de hand van het sterrenbeeld Grote Beer dat de vorm van een steelpannetje heeft. Verleng de voorkant van de pan (het verst weg van de steel) vijf keer en je komt uit bij de poolster.

De Poolster is dus het uiteinde van het handvat van het kleine steelpannetje, oftewel Kleine Beer.

  

De Poolster en de Grote Beer zijn niet zichtbaar op het zuidelijk halfrond.

Maan

De sterren zijn ’s nachts niet het enige waaraan je de windstreken kan herleiden, ook aan de maan kun je zien in welke richtingen de windstreken liggen.

• Een volle maan staat, op het noordelijk halfrond, om 12 uur ‘s nachts in het zuiden. 🌝
• de halve maan na de volle maan (afnemende maan) staat om 12 ’s nachts in het oosten. 🌜
• de halve maan voor de volle maan (wassende maan) staat om 12 uur ‘s nachts in het westen. 🌛

Eerste kwartier en laatste kwartier ezelsbruggetje
Het verschil tussen eerste kwartier en laatste kwartier van de maan onthouden: zet een streepje aan de rechte of holle kant van de maansikkel.

• Krijg je de P van premier, het Franse woord voor eerste, dan is het eerste kwartier (wassende maan).
• Krijg je de D van denier, het Franse woord voor laatste, dan is het een afnemende maan.

Tijdens nieuwe maan is het ’s nachts pikkedonker in streken zonder kunstlicht. De stand van de maan is overal op aarde hetzelfde. Dus als het hier volle maan is, dan is dit ook zo aan de andere kant van de aarde.

Bij halve maan (maakt niet uit of het afnemende of wassende maan is) kan je een denkbeeldige lijn trekken over de twee punten van de maansikkel. Wanneer je de lijn doortrekt naar de horizon dan is dat punt ongeveer:

• Noordelijk halfrond: zuid;
• Zuidelijk halfrond: noord.

In welke fase de maan zit, vind je onder andere op de site Time and Date.

Landschap

Water

Als je de hoogtelijnen van de kaart bekijkt, kan je zien welke kant het water vermoedelijk op stroomt. Sowieso is de kans groot om weer in de bewoonde wereld te komen als je water stroomafwaarts volgt. Iets als water volgen zorgt ook dat je niet in rondjes gaat lopen, dus is zeer handig als je verdwaald bent en een natuurgebied uit probeert te komen.

Loop bergafwaarts. Als je water tegenkomt, volg het water met de stroom mee. Als het uitkomt bij een grotere beek of rivier, volg deze dan met het water mee. Zodra het water kruist met een weg, volg de weg bergafwaarts, bij kruisingen volg de grotere weg. Uiteindelijk moet je zo bij bewoning uitkomen en kan je om hulp vragen. Je kunt ook hoogspanningslijnen volgen of een hek.

Mos

Mos heeft een vochtige ondergrond nodig. In Nederland groeit mos vaak aan de (zuid)westkant van de stam van een boom, omdat vanuit die richting meestal de regen tegen de boom waait.

In zonnige gebieden groeit mos meestal aan de noordkant, omdat die kant van de boom het minste zonlicht krijgt en daardoor het minst uitdroogt.

Mos is een onbetrouwbaar middel om te navigeren omdat ook andere omstandigheden voor schaduw op de stam kunnen zorgen zoals andere bomen, heuvels, etc.

Groeirichting bomen

Alleenstaande bomen die in een landschap staan waar veel wind staat, groeien krom in de richting van de overheersende windrichting. In Nederland is dat een (noord)oostelijke richting.

Loop niet in rondjes

Het risico bestaat dat wanneer je in de natuur rechtuit denkt te lopen, dat je in werkelijkheid in rondjes loopt. Dan bereik je dus nooit de rand van het natuurgebied. Hoe voorkom je dit? Lijn drie objecten uit in een lijn. Dat kan vanalles zijn: een boom, een steen, het uiteinde van een grote liggende tak, een cactus, etc. Jij staat zelf bij het middelste object. Hou de drie objecten op een lijn. Zodra je het eerste object hebt bereikt, neem je een nieuw punt. Door ook naar achteren te kijken zie je of het op een lijn staat.

Het moment dat je de weg kwijt bent geraakt, is waarschijnlijk niet ver van het punt waar je nog wel kon zien hoe het pad liep. Let op opvallende zaken in het landschap waar je nu staat. Teken ze eventueel op een provisorische kaart. Loop nu terug in de richting waar je vandaan kwam. Als je daar het pad niet terugvindt, loop dan weer terug via je geïmproviseerde kaart naar het beginpunt en verken het gebied in een andere richting. Teken alle opvallende punten, een steen, een tak, een bijzondere boom, etc.

In stedelijk gebied

Kerken

Bijna alle oude kerken zijn gebouwd in een kruisvorm met het altaar aan de oostkant. De deur op het westen voor feestdagen en processies, de deur op het zuiden voor de gelovigen en de deur aan de noordkant voor de geestelijkheid. Behalve Mariakerken, die hebben afwijkende vormen (rond, vierkant, achthoekig) en hebben het altaar in het noorden. Deze kerken lijken meer op kastelen dan kerken.

Tv-schotels

Op het noorderlijk halfrond staan schotels gericht op het zuiden. De meeste satellieten draaien hun baan om de aarde ter hoogte van de evenaar.

Mensen

Aan plaatselijke bewoners kan je de weg vragen. Hou er rekening mee dat niet iedereen kaart kan lezen. Aanwijzingen van mensen die nooit fietsen maar alleen autorijden moet je met een korreltje zout nemen als ze beweren dat iets “niet ver” is. In afgelegen oorden kan je ook te maken hebben met mensen die eigenlijk nooit hun eigen dorp verlaten. Maar zij kennen soms wel alternatieve routes en voorzieningen die niet op de kaart staan.

Pagina voor het laatst bijgewerkt: februari 2024